17-9-4- وبینار (Webinar)

وبینار چیست؟

وبینار^[1] نوعی رویداد یادگیری برخط است که با بهره‌گیری از پخش صوتی، اسلاید، اشتراک صفحه و گفتگوی متنی به انتقال دانش و مهارت به جامعه هدف می‌پردازد. این رویداد حول‌محور اهداف خاصی سازماندهی می‌شود که از قبل شناسایی‌شده و به عنوان مبنای اساسی محتوا و تعاملات وبینار مورد استفاده قرار می‌گیرند. در هر وبینار یک تسهیل‌گر^[2] و یک یا چند ارائه دهنده^[3]وجود‌دارند (گاهی اوقات این نقش‌ها ترکیب می‌شوند). وظیفه تسهیل‌گر اطلاع رسانی در مورد رویداد، انجام تنظیمات مربوط به بستر[4] برخط، آغازکردن وبینار، ارائه حمایت‌های فنی مختلف، و پیگیری‌های مربوطه می‌باشد. اما ارائه دهنده، که عمدتاً یک متخصص موضوعی است، محتوای آموزشی وبینار را خلق و ارائه‌کرده و سعی می‌کند از طریق ابزارهای تعاملاتی شرکت کنندگان را در یادگیری مداخله دهد(میلر[5]،2016).

امروزه وبینار به یک روش آموزشی بسیار محبوب تبدیل‌شده است چراکه اجرای آن مستلزم منابع محدودی است، می‌توان آن را به سرعت سازماندهی‌کرد، و افراد می‌توانند بدون صرف هزینه‌های مربوط به‌ایاب و ذهاب و اسکان با حداقل هزینه نوعی رویداد یادگیری تعاملی را در هر مکانی که برایشان مناسب است تجربه کنند. همچنین وبینارها را می‌توان ضبط‌کرده و بلافاصله پس از اتمام رویداد به اشتراک گذاشت.

الزامات برگزاری یک وبینار

برای به‌کارگیری وبینار در حوزه تدریس/یادگیری سه دسته الزامات را می‌باید مدنظر قرار داد(راب‌لایر[6] و هاگز[7]، 2018):

الف- الزامات انسانی: تسهیل‌گر (به ازاء هر 30 یادگیرنده یک نفر تسهیل‌گر نیاز است)، ارائه دهنده، و بین 10 تا 50 یادگیرنده؛

ب- الزامات فنی: بستر وبینار (نظیر Go to Meeting ,Adobe Connect ,Skype)، اتصال اینترنت با پهنای باند و سرعت مناسب، رایانه، میکروفون، گوشی، و پشتیبانی فنی در طی رویداد؛

ج- الزامات زمانی: مدت زمان کافی برای تهیه محتوا، بین 60 تا 90 دقیقه زمان‌برای رویداد.

 

سازمان‌ها از وبینار به منظور ارائه یافته‌های پژوهشی جدید، اشتراک گذاری تجربیات درون و بیرون سازمانی بین افراد، و آموزش ابزراها و نرم‌افزارهای جدید بهره می‌گیرند. اما موفقیت یک وبینار مستلزم توجه به موارد ظریفی می‌باشد، برای مثال:

• در‎صورتی‌که یادگیرندگان پهنای باند محدودی‌دارند ارائه می‌باید صرفاً به صورت صوت بوده و از اشتراک گذاری صفحه نمایش یا هرگونه ویدیو پرهیز‌شود؛
• درموردکاربرد وای فای برای اجرای وبینار با احتیاط عمل‌شود، اتصالات وای فای معمولاً پهنای باند ضعیفی داشته و می‌توانند کیفیت سخنرانی مدرس و ارائه وی را تحت تأثیر قرار دهند؛
• تنظیمات رایانه می‌باید با احتیاط تغییر یابند، هر گونه تغییر بدون برنامه می‌تواند مشکلاتی را در لحاظ آخر ‌ایجاد نماید.

 

شیوه های اجرای یک وبینار

یکی از موارد بسیار مهم در اجرای آموزش به شیوه وبینار، انتخاب یک سبک ارائه مناسب می باشد‌کرد. این انتخاب می‌تواند بر اساس معیارهایی چون توانمندی ارائه دهنده، زیرساخت‌های موجود، محتوای یادگیری و ترجیحات یادگیرندگان صورت پذیرد. به طور کلی، چهار سبک رایج ارائه در وبینار را می‌توان به شرح ذیل دانست(مک‌لوید[8] و گرابر[9]، 2018):

1. اسلایدهای نمایشی^[10]: در این شیوه ارائه دهنده مجموعه اسلایدهایی را در فضای برخط ارائه می‌دهد که حاوی متن و محتوای تصویری بوده و در عین حال مدرس بر روی آن‌ها سخنرانی نیز می‌کند. در بین چهار سبکی که اینجا در مورد آن‌ها بحث خواهیم‌کرد، شیوه اسلایدهای نمایشی کمترین پهنای باند ممکن را نیاز ‌دارد(اگر به درستی اجرا‌شود).
2. ارائه برخط^[11]: در این شیوه، ارائه دهنده یک وب سایت یا ابزار فاوا (فناوری اطلاعات وارتباطات) را نشان‌می‌دهد و یا با استفاده از قابلیت اشتراک صفحه^[12] مخاطبانش را با اسناد مختلف روبرو می سازد. این شیوه معمولاً در برگزاری آموزش بسیار مطلوب می باشد.
3. تخته سفید^[13]: در این شیوه، قابلیت تخته سفید مجازی که در اکثر بستر‌های وبینار وجود‌دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد. تخته سفید را می‌توان همانند فلیپ چارت موجود در یک اطاق واقعی به منظور بارش مغزی، طراحی و حاشیه نویسی مورد استفاده قرار داد.
4. سخنرانی و گفتگو^[14] : در این شیوه ارائه، سخنران به صورت برخط صحبت‌کرده و صوت و تصویر وی به مخاطبان انتقال داده می‌شوند. اجرای این روش مستلزم این است که مخاطبان پهنای باند اینترنتی خوبی داشته باشند. لذا اگر نسبت به بهره‌مندی مخاطبان از این امکان مطمئن نیستید، از به‌کارگیری روش سخنرانی و گفتگو بپرهیزید.

 

به خاطر داشته باشید که روش‌های بالا را می‌توان به صورت تلفیقی نیز مورد استفاده قرار داد. اما نکته مهم این است که هر روش یا ترکیبی مورد استفاده قرار گرفت می‌باید تلاش نمود تا فرصت تعامل بین افراد ‌ایجاد‌شود. این تعامل کلید اصلی جلب مشارکت و حفظ توجه یادگیرندگان است. همچنین تعاملات مذکور زمینه یادگیری افراد از همدیگر را نیز فراهم می آورند. در مجموع ویژگی‌های اصلی یک وبینار، صرف نظر از سبک و شیوه آن، به شرح ذیل می‌باشند:

• در فضای مجازی به صورت برخط ارائه می‌شود؛
• نیازمند نرم‌افزارهای خاص است؛
• نوعی رویداد زنده می‌باشد؛
• شرکت افراد در آن از دو طریق دعوت و حضور آزاد امکانپذیر است؛
• مدت زمان آن محدود بوده و بین 1 تا 2 ساعت طول می کشد؛
• مبتنی بر تعامل بین شرکت کنندگان است؛
• سطح مشارکت یادگیرندگان مبتنی براجازۀ مدرس است.

 

مزایا و معایب استفاده از وبینار

وبینار نیز مانند هر فناوری آموزشی دیگری دارای مزایا و محدودیت های خاص خویش می باشد. یانوسکی[15] و مولندا[16](2007) مزایای به‌کارگیری وبینار را به شرح ذیل می‌دانند:

• به صرفه‌بودن: رشد سریع زیرساخت‌ها و نرم‌افزارهای ارتباط از راه دور باعث‌شده است که فناوری‌های مورد نیاز برای اجرا و استفاده ازوبینارها ارزان‌تر و دردسترس‌تر باشند. به موازات کاهش هزینه‌های نرم‌افزاری، اقبال یادگیرندگان به وبینار افزایش پیدا‌کرده‌است. به‌کارگیری این شیوه باعث صرفه جویی در هزینه‌های ‌ایاب و ذهاب و اقامت، تدوین و انتشار مواد آموزشی، ارزشیابی یادگیرندگان و موارد مشابه می‌شود.
• تناسب با شرایط یادگیرندگان: وبینارها را می‌توان متناسب با شرایط یادگیرندگان در هر ساعتی از شبانه روز ارائه‌کرد. علاوه بر این، از آنجاکه بهره‌گیری از وبینار نیازی به تجهیزات گران‌قیمت ندارد، افراد بیشتری نسبت به استفاده از آن تمایل نشان داده اند. امروزه می‌توان با یک گوشی‌‌همراه یا رایانه و به کمک اینترنت از هر نقطه‌ای از جهان به یک رویداد وبنیاری متصل شد.
• قابلیت دسترسی به محتوا پس از اتمام رویداد: بستر‌های وبنیاری به مدرس امکان می‌دهند تا جلسات آموزش را ضبط‌کرده و بلافاصله پس از اتمام رویداد آن را در دسترس یادگیرندگان قرار دهند.
• فرصت بررسی گزینه‌های مختلف: جلسات وبیناری به افرادی که در مورد انتخاب موضوعات و حوزه یادگیری شان تردید ‌دارند امکان می‌دهند تا عرصه‌های مختلف را بررسی‌کرده و سپس موضوع مورد علاقه شان را برگزینند. چنین چیزی در آموزش‌های متنی یا غیرممکن بوده و یا بسیار هزینه‌بر و وقت گیر است.
• افزایش گشودگی و کاهش موانع ارتباط شخصی: با توجه به اینکه یادگیرندگان می‌توانند در فضای وبینار اسامی مستعار انتخاب‌کرده و ناشناس بمانند، ترسی از انتقاد و بازخورد منفی نداشته و می‌توانند به راحتی پرسش‌های خود را مطرح کنند.

 

اما با وجود تمامی مزایای فوق‌الذکر، وبینارها دارای نقاط ضعفی نیز هستند. یانوسکی و مولندا (2007) این معایب را به شرح ذیل می‌دانند:

• حفظ توجه: این سبک آموزش دارای چالش‌های خاص خود می‌باشد. برای مثال هنگامی‌که وبینار در حال اجرا است ممکن است برخی یادگیرندگان به گشت وگذار در اینترنت بپردازند، کارهای معمول خود را انجام دهند، چیزهای دیگری را مطالعه کنند و یا کارهای زیاد دیگری انجام دهند که توجه آن‌ها را از بحث دور نماید.
• مشکلات فنی: برای اینکه یک وبینار به درستی اجرا‌شود، مدرس می‌باید به نرم‌افزارها مجهز باشد. عدم آشنایی مدرس و یادگیرنده با زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و مشکلات فنی شبکه همواره تهدیدی برای اجرای وبینار محسوب می‌شود.
• محدودیت‌های مربوط به ارتباط غیرکلامی: در جلسات آموزش فنی، یادگیرندگان فضای عمل بیشتری داشته و بهتر از فضای مجازی می‌توانند با یکدیگر تعامل کنند. اما در جلسات وبیناری، گفتگو محدود بوده و تعامل به یک چالش تبدیل می‌شود.
• محدودیت زمانی: مدت زمان محدود وبینارها (1 تا 2 ساعت) باعث می‌شود تا محتوا به حداقل ممکن کاهش یافته و مدرس از انعطاف لازم در چارچوب زمانی مشخص‌شده محروم‌شود.

امروزه مدرسان برای غلبه بر محدودیت‌ها و چالش‌های تدریس به کمک وبینار سعی نموده‌اند از ابزارهای مکملی استفاده کنند. برای مثال برخی سعی می‌کنند از تخته وایت‌بوردهای مجازی که ماهیت تعاملی دارند بهره بگیرند، گروهی دیگر از نرم‌افزارهای بازی‌وارسازی جهت ایجاد جو بهتر در کلاس‌هایشان استفاده می‌کنند و بعضی مدرسان نیز چاره کار را بهره‌گیری از رسانه‌های صوتی/تصویری یا مجازی در حین تدریس می‌دانند.

 

تجارب ملی و بین المللی

در طی سال‌های گذشته، و به ویژه پس از شیوع گسترده بیماری کرونا، تلاش‌های گسترد‌ه‌ای جهت تدوین بسترهای نرم‌افزاری لازم برای توسعه وبینارها در سطح جهان صورت گرفت. برای مثال، پروژه bigbluebutton در سال 2007 توسط دانشگاه کارلتون[17] آغاز شد و به تدریج در سراسر جهان به کار گرفته شد. این بستر نرم‌افزاری به خاطر رایگان‌بودن و سهولت استفاده، سریعا مورد استقبال کاربران قرار گرفت و امروزه نامی آشنا در بین کاربران شبکه محسوب می‌شود. همچنین پروژه Jitsi نیز از سال 2003 در دانشگاه استراسبورگ[18] آغاز به کار کرد و به تدریج با توسعه قابلیت‌های خود به یک بستر وبیناری محبوب در سرتاسر دنیا تبدیل شد. رایگان بودن و سهولت کار باعث شده است تا این بستر امروزه در بین معلمان و دست‌اندرکاران آموزش و پرورش به ابزاری محبوب تبدیل شود. شرکت گوگل نیز برای اینکه از قافله عقب نماند پروژه Google Meet را در سال 2017 راه‌اندازی کرد. این نرم‌افزار نیز قابلیت‌های عمده خود را به صورت رایگان ارائه کرده و امروزه در حوزه تدریس توسط معلمان سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در کشور ایران هم اگرچه وبینار به عنوان یک روش آموزش به صورت محدود مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما ظهور و همه‌گیری بیماری کرونا باعث شد تا وبینارها به شدت مورد استفاده معلمان و اساتید قرار گیرند. برای مثال، بستر اسکای‌روم به عنوان یک بستر بومی از سال 1396 در فضای شبکه عرضه شد و از سال 1399 با هجوم کاربران به یکباره به معروفترین بستر داخلی برگزاری وبینار تبدیل شد.این بستر، ساده و کاربرپسند طراحی شده است و امکانات اولیه برگزاری یک وبینار را به خوبی فراهم می کند، اما رایگان‌نبودن آن باعث شده شده است تا تعداد زیادی از کاربران نتوانند به خوبی از مزایای آن بهره‌گیرند. همچنین ” قرار” نیز از سال 1399 با بهره‌گیری از بستر نرم‌افزاری Jitsi وارد عرصه برگزاری وبینارها شد. اگرچه این نرم‌افزار در حال حاضر چندان شناخته‌شده نیست، اما رایگان‌بودن و سهولت کار نوید آینده‌ای درخشان را برای آن می‌دهد.

تحقیقات مرتبط

در مورد میزان اثربخشی تدریس به کمک وبینار پژوهش‌های عمده‌ای در سطح بین‌المللی انجام شده است. برای مثال، مطالعه صورت‌گرفته توسط جاشی[19]، توکرال[20]، جاشی، دوراری[21] و واتسا[22](2012) که به مقایسه بین تدریس با وبینار و تدریس حضوری پرداخته ‌است تفاوت محسوسی از حیث میزان اثربخشی یادگیری بین این دو روش نشان نمی‌دهد. اما جگن‌فرتنر[23] و اِبنر[24](2019) سعی کردند با یک مرور نظام‌مند و فراتحلیل گسترده، اطلاعات ارزشمندی را در زمینه بکارگیری این روش در حوزه تدریس فراهم سازند. این پژوهش را می‌توان تنها فراتحلیلی دانست که تا امروز در این زمینه صورت گرفته است. نتایج این فراتحلیل نشان‌ می‌دهد که در مجموع اگرچه روش وبینار در مقایسه با روش‌های تدریس ناهمزمان اثربخشی بیشتری در زمینه یادگیری مخاطبان دارند، اما تفاوت مشاهده‌شده چندان محسوس نیست. این تفاوت از حیث متغیرهای تعدیل‌کننده‌ای چون بستر برگزاری وبینار، شرکت‌کنندگان، و امکانات هر بستر وبیناری قابل توجیه هستند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

الزمات و تحولات اجتماعی، سیاسی و فن‌آورانهِ سال‌های اخیر ما را به سمت بهره‌گیری از قابلیت های فضای مجازی سوق داده اند. یکی از این قابلیت ها امکان برگزاری جلسات هم‌زمان به صورت آنلاین است. در طی دهه گذشته شرکت های مختلف سعی کرده اند تا با بهره گیری از فضای مجازی، امکان برقراری ارتباط صوتی و تصویری از راه دور را ایجاد کنند تا به این وسیله بشر بتواند بر محدودیت های ناشی از مکان و زمان غلبه کند. از سوی دیگر، پیام‌رسان های محبوب و پرکاربرد سال های اخیر تلاش کرده اند تا با بهبود قابلیت های خویش، زمینه برگزاری جلسات صوتی-تصویری هم‌زمان و از راه دور را فراهم سازند. لذا امروزه شاهد هستیم که  برگزاری جلسات آموزشی از طریق نرم افزارهای رایگان و در دسترسی چون WhatsApp، Skype، Zoom بسیار شایع شده اند و مدسان نیز روی خوشی به این ابزارها نشان داده اند. از سوی دیگر، وقایعی چون ظهور بیماری همه‌گیر کرونا که باعث تعطیلی گسترده مراکز آموزشی در کل دنیا شدند بهره گیری از ابزارهای مجازی نظیر وبینار را الزامی نموده اند. آنچه در این میان حائز اهمیت است، بهره‌گیری درست و مناسب از وبینار متناسب با ظرفیت های این پدیده و ویژگی های یادگیرندگان می باشد.

 

 

منابع

Gegenfurtner, Andreas; Ebner, Christian (2019). Webinars in higher education and professional training: A meta-analysis and systematic review of randomized controlled trials. Educational Research Review. 28(2): 21-39.

Januszewski, Al; Molenda, Michael (2007). Educational Technology: A Definition with Commentary. Oxfordshire, Routledge.

Joshi, Poonam; Thukral, Anu; Joshi, Meena; Deorari, Ashok; Vatsa, Manju (2012). Comparing the Effectiveness of Webinars and Participatory Learning on Essential Newborn Care (ENBC) in the Class Room in Terms of Acquisition of Knowledge and Skills of Student Nurses: A Randomized Controlled Trial. The Indian Journal of Pediatrics. 80(3): 168-170

McLeod, Scott; Graber, Julie (2018). Harnessing Technology for Deeper Learning. Bloomington, Solution Tree Press.

Miller, Michelle D. (2016). Minds Online: Teaching Effectively with Technology. Cambridge, Harvard University Press.

Roblyer, M. D; Hughes, John E. (2018). Integrating Educational Technology into Teaching (8th Edition). New York City, Pearson.

 

 

[1] webinar

[2] facilitator

[3] presenter

[4] platform

[5] Miller

[6] Roblyer

[7] Hughes

[8] McLeod

[9] Graber

[10] slideshow

[11] online demonstration

[12] screen share

[13] whiteboard

[14] talking head

[15] Januszewski

[16] Molenda

[17] University of Carleton

[18] University of Strasburg

[19] Joshi

[20] Thukral

[21] Deorari

[22] Vatsa

[23] Gegenfurtner

[24] Ebner