09-3-2-2- پژوهش توصيفي

پژوهش توصیفی

نویسنده: دکتر دکتر داوود میرزایی فر

تاریخ دریافت: 1400/3/19                                                                                                                                         تاریخ پذیرش و انتشار: 1400/4/13

شرح و توضیح روش

توصیف داده‌‌‌‌ها در پژوهش جایگاه مهمی دارد و ما می‌توانیم چیزهای زیادی از آن  بیاموزیم (بولبولیا، ویلدمن، اسچودت  و همکاران، 2019). توصیف داده به‌عنوان یک روش پژوهش (توصیفی) مطرح می‌باشد که بر آن است ویژگی‌های یک نمونه یا روابط بین پدیده‌ها، موقعیت و اتفاقات مشاهده‌شده به‌وسیله پژوهشگر را توصیف کند (سایر ،2009). کتاری (2004) پژوهش توصیفی را مطالعاتی دانسته است که مربوط به توصیف ویژگی‌های یک فرد خاص یا یک گروه باشد و شامل داده‌های طبیعت‌گرا  هستند (نساجی،2015). می‌توان گفت وصف دقیق و منظم از یک ‌چیز یا شخص، سنگ بنای این روش پژوهش است؛ در اینجا چیز ممکن است یک رویداد، پدیده (فیزیولوژیکی، روانی، اجتماعی یا فرهنگی) یا ویژگی باشد (مانند اولویت رأی دادن، احساسات یا نگرش‌ها)؛ شخص ممکن است یک فرد، گروه یا جامعه باشد. در این نوع پژوهش همچنین ممکن است فقط یک متغیر وجود داشته باشد؛ یا تعیین وجود ارتباط بین دو یا چند متغیر مدنظر باشد (دولاک ،1993) که این امر با توجه به موضوع تحقیق متفاوت است.

در پژوهش توصیفی به‌جای پرداختن به دلیل وقوع، با تأکید بر آنچه اتفاق می‌افتد، یک پدیده خاص را توصیف می‌کند و هیچ تلاشی برای تبیین نتایج به‌دست‌آمده انجام نمی‌دهد و به‌سادگی گزارش نتایج صورت می‌گیرد (گارتو و جانس ، 2014) و ابزاری برای توصیف سیستماتیک، ارائه تصویری دقیق یا گزارش از حقایق و ویژگی‌های یک جمعیت خاص یا حوزه موردعلاقه (ایساک ،1979؛ اتموواردوویو ، 2018)، کشف معنای جدید، توصیف آنچه وجود دارد، تعیین فراوانی وقوع چیزی و دسته‌بندی اطلاعات است (دولاک،1993).

هدف‌های متعددی برای این نوع پژوهش بیان‌شده است که می‌‌‌‌‌‌‌توان گفت هدف اصلی آن وصف یک پدیده و ویژگی‌های آن (وضعیت امور موجود در حال حاضر) می‌‌‌باشد (نساجی، 2015). کتاری (2004) مشخصه اصلی این روش را این می‌داند که پژوهشگر هیچ کنترلی بر متغیرها ندارد؛ او فقط می‌تواند آنچه اتفاق افتاده یا آنچه اتفاق می‌افتد را گزارش کند و به عبارتی به تصویر کشیدن مشخصات دقیق افراد، حوادث یا موقعیت‌ها است (رابسون  2002: 59).

همچنین بر اساس هدف پژوهش نیز می‌توان بیان داشت که پژوهش‌های توصیفی جنبه کاربردی و بنیادی دارند. در بعد کاربردی از نتایج این تحقیقات در تصمیم‌گیری‌ها، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها استفاده می‌شود؛ در بعد بنیادی به کشف حقایق و واقعیت‌های جهان خلقت می‌انجامد (حافظ نیا،1398).

در نهایت می‌توان گفت همان‌گونه که تحقیقات نشان داده است پژوهش توصیفی از انواع روش‌های مورداستفاده در حوزه مطالعات برنامه درسی است (آکدمیر، کارامسی و ارسلان ، 2015) و توصیف نقش مهمی در پژوهش‌های آموزشی بازی می‌کند (لاب  و همکاران، 2017). این نوع پژوهش برای نشان دادن ویژگی‌های افراد، موقعیت‌ها یا گروه‌ها و دفعات بروز پدیده خاص؛ جنبه‌های یک موقعیت را به‌صورت طبیعی مشاهده، توصیف و مستند می‌کند (دولاک، 1993) و برای کشف ارتباطات یا روابط بین متغیرهای انتخاب‌شده (وود و کاتانزارو ،1988) استفاده می‌شود؛ در نتیجه کاربرد این روش پژوهش در حوزه‌های مختلف قابل‌مشاهده است (حوزه‌های مختلف پزشکی، فنی، رشته‌های مختلف علوم انسانی و…) و به‌عنوان یک روش پژوهش در حوزه مطالعات برنامه درسی نیز از آن بهره برده می‌شود.

1-بستر و شرایط لازم پژوهش (جهت به‌کارگیری این روش)

پژوهش توصیفی زمانی مورداستفاده قرار می‌گیرد که بخواهیم پدیده‌ها یا رویدادهایی که اطلاعات اندکی در مورد آن‌ها شناخته‌شده است را توصیف نماییم و یا بخواهیم پدیده‌های جدیدی را شناسایی کنیم. درنتیجه شرط لازم در استفاده از این روش، توجه به نوع پرسش و هدف آن است که به ویژگی‌های آن اشاره شد. در حوزه برنامه درسی برای پژوهش‌هایی مفید است که تعمیم‌پذیری داده‌ها در آن‌ها مهم نباشد (دولاک،1993)؛ درنتیجه ازجمله شرایط دیگر برای انجام این پژوهش دور بودن از فرایند تعمیم‌پذیری و انجام آزمایش است. باید توجه داشت که این پژوهش شرایطی را نیز برای پژوهش و پژوهشگر در نظر می‌گیرد. بدین‌صورت که پژوهشگر بدون هیچ‌گونه مداخله یا دست‌کاری متغیرها، آن‌ها را در شرایط طبیعی خود مطالعه می‌کند (نساجی،2015) که باید به‌دوراز تبیین موضوع، وصف دقیق و منظم از موقعیت و موضوع را انجام دهد؛ پژوهشگر آنچه اتفاق افتاده یا آنچه اتفاق می‌افتد را گزارش می‌کند (کتاری،2004) که ممکن است داده‌های جمع‌آوری‌شده درگذشته، متغیر موردعلاقه در یک مطالعه توصیفی باشد. در پژوهش توصیفی، هر یک از مطالعات هدف متفاوتی دارند و بر این اساس نیز سؤالات متفاوتی را مطرح می‌کنند که استفاده از روش‌های مختلف برای رسیدن به اهداف برنامه درسی اجتناب‌ناپذیر است. درنتیجه شناسایی سؤالات و روش پژوهش توصیفی برای دستیابی به اهداف بسیار مهم و جز شرایط ابتدایی استفاده از این روش است.

برخی از ویژگی‌های مهم پژوهش توصیفی در زیر اشاره‌شده است که این موارد در زمینه توجه به بستر و شرایط لازم جهت به‌کارگیری این روش کمک‌کننده است.

1-  هیچ‌گونه دستکاری یا کنترل متغیر وجود ندارد (هیچ متغیر مستقلی وجود ندارد).

2-  هدف، توصیف یک یا چند متغیر و / یا تعیین وجود ارتباط بین دو یا چند متغیر است

3-  مشاهده و توصیف وضعیت کنونی پدیده در یک محیط طبیعی انجام می‌شود، البته ممکن است داده‌های جمع‌آوری‌شده درگذشته، متغیر موردعلاقه در یک مطالعه توصیفی باشد.

4-  فرضیه معمولاً بیان نمی‌شود. نتیجه نهایی یک مطالعه توصیفی خوب، ایجاد پایگاه داده‌ای است که ممکن است در مطالعات آینده فرضیه‌های از آن تولید و آزمایش شود.

5-  افراد بر اساس دارا بودن اطلاعات یا ویژگی‌هایی (مانند احساسات، ارزش‌ها، نگرش‌ها) موردبررسی قرار می‌گیرند (دولاک،1993).

6-  منحصر به ثبت واقعی است و هیچ تلاشی برای توضیح اینکه چرا واقعیت خود را به این شکل نشان می‌دهد وجود ندارد.

7-  ویژگی دیگر عینیت یا بی‌طرفی است. در این رابطه پژوهش توصیفی با پژوهش‌های تجویزی (هنجاری‌) متفاوت است و توضیح، تشریح و ارزیابی را به عهده خواننده می‌گذارد (لنس و وان در ووردت ، 2002).

 

2- طرح پژوهش

طرح پژوهش باید به‌اندازه کافی از سوگیری به دور باشد و پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهد. طرح پژوهش در چنین مطالعاتی باید سفت‌وسخت و انعطاف‌ناپذیر باشد و به موارد زیر توجه کند: الف) فرموله کردن هدف مطالعه (تعیین اهداف)؛ ب) طراحی روش‌های جمع‌آوری داده‌ها (طراحی تکنیک‌هایی برای جمع‌آوری اطلاعات با توجه به شرایط و محدودیت‌های موجود)؛ طراحی باید به‌اندازه کافی در برابر تعصب مقاوم باشد و قابلیت اطمینان را به حداکثر برساند؛ ج) انتخاب جامعه و نمونه (معمولاً به‌صورت طرح نمونه‌گیری تصادفی)؛ د) جمع‌آوری داده‌ها؛ ه) تجزیه‌وتحلیل داده‌ها (طراحی از قبل برنامه‌ریزی‌شده برای تجزیه‌وتحلیل)؛ و) گزارش یافته‌ها (کتاری، 2004).

همان‌گونه که در مطالعات مختلف اشاره شده است، برای دسته‌بندی انواع پژوهش توصیفی هیچ توافق و استاندارد جهانی وجود ندارد؛ هر یک از پژوهش‌های مختلف دسته‌بندی متفاوتی را ارائه داده‌اند. به عنوان مثال اتموواردوویو (2018) برخی از انواع روش تحقیق توصیفی را شامل پیمایشی، مطالعه همبستگی و تحلیل محتوا می‌داند؛ همچنین دولاک (1993) این موارد را شامل پیمایشی، مطالعه همبستگی، مطالعات موردی و مطالعه طولی توصیفی می‌داند و دسته‌بندی‌های دیگری نیز در کتب مختلف در ایران مشاهده می‌شود (سرمد، بازرگان و حجازی، 1399؛ حافظ نیا،1398) که بااین‌وجود، به‌طورکلی انواع پژوهش توصیفی را می‌توان در موارد زیر طبقه‌بندی کرد. این طبقه‌بندی بر اساس وجه اشتراک و موارد ذکر شده در پژوهش های مختلف است. ذکر این نکته لازم است که هر روش پژوهشی  که وصف وضعیت موجود را انجام دهد در این دسته قرار می‌گیرد.

1- پژوهش پیمایشی: این نوع پژوهش برای توصیف ترجیحات، عملکردها، خصوصیات، اشتراکات یا تفاوت‌ها، اطلاعاتی را از بخشی از جمعیت هدف جمع‌آوری می‌کند. در روش پیمایشی امکان جمع‌آوری داده‌ها در مورد تعداد زیادی از افراد وجود دارد و می‌تواند برای بسیاری از موضوعات و جمعیت‌های مختلف مورداستفاده قرار گیرد (ساندرس، لویس و تورنهیل ، 2003). معمولاً باید با توجه به محدودیت ابزار مطالعه، بین پژوهش با هدف مطالعه در عرض (تعداد محدودی از اطلاعات در مورد بسیاری از نمونه‌ها) و مطالعه در عمق (شرح كامل یك مورد خاص) انتخاب كرد (لنس و وان در ووردت، 2002).

الف- پژوهش طولی: در این روش از جمع‌آوری اطلاعات مكرر (اندازه‌گیری مكرر) برای مستندسازی و توصیف پایداری (پایایی)، تغییر یا روند در طول زمان، استفاده می‌شود. سه نوع بررسی طولی شامل: بررسی روند فرایندها، بررسی یک گروه ویژه و بررسی یک گروه منتخب است (سرمد، بازرگان و حجازی،1399). به‌طورکلی مزیت این طرح این است که دارای چندین مشاهده در مقابل تنها یک مشاهده در یک زمان است و از معایب آن ترک یا فرسایش افراد را می‌توان نام برد (میتال ، 2010).

ب-پژوهش مقطعی: در پژوهش توصیفی مقطعی، افراد در یک‌زمان مشخص موردبررسی قرار می‌گیرند (میتال، 2010).

ج-روش دلفی: زمانی که بخواهیم درباره اتفاق‌نظر یک جمع صاحب‌نظر درباره یک موضوع خاص به بررسی بپردازیم از این روش استفاده می‌شود (سرمد، بازرگان و حجازی،1399).

2- پژوهش همبستگی: هدف از این طرح توصیف چگونگی ارتباط یک متغیر با متغیر دیگر است و روابط علت و معلولی مشخص نمی‌شود (اتموواردوویو، 2018).

3- پژوهش موردی: این طرح برای مطالعه پدیده‌ها یا وقایع زندگی در طول زمان در یک یا چند فرد مفید است (دولاک،1993). مزیت مطالعه موردی این است که اجازه نفوذ عمیق‌تری به هسته اصلی موضوع را می‌دهد و از معایب آن این است که اغلب تعمیم بر اساس یک مورد واحد و نتیجه‌گیری کلی دشوار است (لنس و وان در ووردت، 2002).

4- تحلیل محتوا : تحلیل محتوا برای توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم، متن‌ها، پدیده‌ها و فضاها به‌صورت نظام‌دار انجام می‌شود. متن‌های مکتوب، شفاهی، تصویری و فضایی درباره موضوعی خاص قلمرو این پژوهش را تشکیل می‌دهد و پژوهشگر به دنبال تجزیه‌وتحلیل و توصیف مطالب است. تحلیل محتوا در زمینه مطالعه تولیدات فرهنگی، تحلیل فرایندهای تأثیرگذاری می‌تواند کاربرد داشته باشد (حافظ نیا،1398؛ اتموواردوویو، 2018).

الف) نوع سؤالات پژوهش

همان‌گونه که از نام این نوع پژوهش مشخص است، نوع سؤالات نشان‌دهنده وصف وضعیت می‌باشد و معمولاً برای پاسخ به سؤالات بر اساس رویدادهای جاری استفاده می‌شود (دمپسی و دمپسی ، 1992) که بیشتر به چیستی می‌پردازد (نساجی،2015)؛ در کل برای پاسخ دادن به سؤالات در مورد چه کسی، در کجا، چه زمانی و تا چه اندازه است (لاب و همکاران، 2017).

ب) ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات

دیدگاه‌های مختلفی در مورد ابزار جمع‌آوری اطلاعات در پژوهش توصیفی بیان‌شده است و برخی از آن‌ها دارای همپوشانی می‌‌‌‌‌باشند که متداول‌ترین ابزارهای جمع‌آوری داده‌ها در پژوهش توصیفی شامل مشاهده (گال، گال و بورگ ، 2007)؛ مصاحبه و پرسشنامه (اتموواردوویو، 2018) است. با استفاده از ابزار مطرح‌شده گزینه‌های مختلفی ازجمله مراجعه حضوری، تلفنی، مبتنی بر اینترنت و نامه‌ای برای جمع‌آوری اطلاعات وجود دارد که انتخاب روش بر اساس چندین معیار ازجمله موارد زیر است: هزینه؛ سرعت؛ تطبیق‌پذیری؛ حریم خصوصی و حساسیت فرهنگی (میتال، 2010).

باید اشاره داشت که پژوهش توصیفی صرفاً کمی نیست و انتخاب بین مطالعه کمی و کیفی وجود دارد که بر اساس سؤال یا هدف پژوهش، داده‌های کیفی و / یا کمی از یک مطالعه توصیفی استخراج می‌شود و در این راستا نیز تجزیه‌وتحلیل داده‌ها (تجزیه‌وتحلیل کیفی یا تجزیه‌وتحلیل کمی) متفاوت هستند (اتموواردوویو، 2018). مزیت بررسی کمی، امکان تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌ها و درجه بالای عینیت است. بااین‌حال، همه پدیده‌ها را نمی‌توان با عدد بیان کرد (لنس و وان در ووردت، 2002) و ممکن است داده‌ها به‌صورت کیفی جمع‌آوری شود، اما اغلب با استفاده از فراوانی، درصدها، میانگین‌ها یا سایر تجزیه‌وتحلیل‌های آماری، تجزیه‌وتحلیل می‌شوند (نساجی،2015). تکنیک‌های آمار توصیفی سه هدف‌دارند: (1) برای توصیف متغیرها (2) برای توصیف روابط بین متغیرها (3) برای توصیف توزیع‌ها (دولاک،1993) که متغیرها با استفاده از شاخص‌های گرایش مرکزی و شاخص‌های پرکندگی توصیف می‌شوند (فیرمان کرامر، 1985)؛ از همبستگی‌ها برای توصیف روابط بین دو یا چند متغیر استفاده می‌شود و در نهایت توزیع‌ها با استفاده از توزیع فراوانی یا درصد توصیف می‌شوند. این‌ها به‌طورکلی با نمودارهای میله‌ای یا دایره‌ای نمایش داده می‌شوند (راجرز ، 1998).

 

ج) معیارهای ارزشیابی پژوهش

در پژوهش توصیفی داده‌های جمع‌آوری‌شده باید معتبر و قابل‌اعتماد و ابزارهای مورداستفاده نیز باید ابزار استاندارد باشند؛ باید ابزارهای تازه توسعه‌یافته قبل از شروع مطالعه به‌صورت آزمایشی آزمایش شوند؛ جمعیت هدف به‌طور واضح مشخص و توصیف شود و افراد باید نماینده جمعیت هدف باشند. افراد باید متناسب با هدف دارای اطلاعات، ویژگی‌ها یا شرایط باشند و مایل و قادر به انتقال این اطلاعات به پژوهشگر باشند. بسیار مهم است که داده  صحیح، از افراد  مناسب، در یک محیط مناسب جمع‌آوری شود. این سه مشخصه یعنی داده، فرد و محیط (موقعیت) معیارهایی هستند که به‌وسیله آن‌ها اعتبار بیرونی  مطالعه توصیفی ارزیابی می‌شود. درجه و سطحی که افراد دارای ویژگی یا شرایط هستند نیز باید توسط محقق در نظر گرفته شود. محیطی که در آن جمع‌آوری داده‌ها اتفاق می‌افتد نیز بر داده‌های جمع‌آوری‌شده تأثیر می‌گذارد. به‌عنوان‌مثال، داده‌های مصاحبه یا اقدامات فیزیولوژیکی، ممکن است در محیط‌ها تفاوت قابل‌توجهی داشته باشند (دولاک،1993)؛ بنابراین موارد مذکور معیار و پارامترهای ارزیابی اعتبار این نوع پژوهش است.

 

3- نمونه پژوهش توصیفی در حوزه برنامه درسی

 

در فاصله سال 2005 تا 2013، 66 مقاله در مورد برنامه درسی در مجله Curriculum Inquiry (از جمله معتبرترین مجلات در حوزه برنامه درسی) منتشرشده است و انواع روش پژوهش مورداستفاده در آن‌ها موردبررسی قرارگرفته است که از بین آن‌ها 16 پژوهش (22 درصد) با روش پژوهش توصیفی انجام‌شده و این مسئله اهمیت و جایگاه روش پژوهش توصیفی را در حوزه مطالعات برنامه درسی نشان می‌دهد (آکدمیر، کارامسی و ارسلان ، 2015).

یکی از پژوهش‌ها در حوزه برنامه درسی که با روش توصیفی انجام‌شده است پژوهش اسد، رایند، خند و همکاران  (2020) می‌باشد. این پژوهش با هدف بررسی ادراک دانشجو معلمان و اساتید درباره ایدئولوژی‌های برنامه درسی انجام‌شده است. روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی بوده است. روش نمونه‌گیری در دسترس و ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه استاندارد شیرا  (2008) می‌باشد. جامعه آماری شامل 200 دانشجو معلم گروه آموزشی دانشگاه سند – پاکستان بوده است. یافته‌های این مطالعه نشان داده است که بیشتر دانشجو معلمان و همچنین اعضای هیئت‌علمی از ایدئولوژی دانش‌پژوهان علمی پیروی می‌کنند.

 

منابع

حافظ نیا، محمدرضا (1398). مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی (چاپ بیست و پنجم). تهران: سمت.

سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس و حجازی، الهه (1399). روش‌های تحقیق در علوم رفتاری (چاپ سی و چهارم). تهران: آگاه.

 

Akdemir, E., Karameşe, E. N., & Arslan, A. (2015). Descriptive analysis of researches on curriculum development in education. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 174, 3199-3203.

Asad, M. M., Rind, A. A., Khand, Z. H., Rind, I. A., & Mughal, S. H. (2020). Curriculum up-gradation practices among higher education institutions of Pakistan: does curriculum ideologies make difference?. Journal of Applied Research in Higher Education. Vol. ahead-of-print No. ahead-of-print.

Atmowardoyo, H. (2018). Research methods in TEFL studies: Descriptive research, case study, error analysis, and R & D. Journal of Language Teaching and Research, 9(1), 197-204.

Bulbulia, J., Wildman, W. J., Schjoedt, U., & Sosis, R. (2019). In praise of descriptive research. Religion, Brain & Behavior, 9(3), 219-220.

Dempsey, P. A., & Dempsey, A. D. (1992). Nursing research with basic statistical applications(ed 3).Boston. Jones & Bartlett Pub.

Dulock, H. L. (1993). Research design: Descriptive research. Journal of Pediatric Oncology Nursing, 10(4), 154-157.

Fireman Kramer, R. (1985). A overview of descriptive research. Journal of the Association of Pediatric oncology nurses, 2(2), 41-45.

Gall, M.D., Gall, J.P., & Borg, W.R. (2007), Educational research: An introduction (8th ed.). Boston: Pearson.

Gratton, C., & Jones, I. (2014). Research methods for sports studies.

Isaac, S. (1979). e MICHAEL, WB Handbook in research and evaluation. San Diego, C alifornia: Ed its Publi fishers, 197.

Kothari, C. R. (2004). Research methodology: Methods and techniques. New Age International.

Lans, W., & van der Voordt, DJM. (2002). Descriptive research. In T. M. de Jong, & D. J. M. van der Voordt (Eds.), Ways to study and research urban, architectural and technical design (pp. 53-60). Delft: DUP Science.

Loeb, S., Dynarski, S., McFarland, D., Morris, P., Reardon, S., & Reber, S. (2017). Descriptive Analysis in Education: A Guide for Researchers. NCEE 2017-4023. National Center for Education Evaluation and Regional Assistance.

Mittal, V. (2010). Descriptive research. Wiley international encyclopedia of marketing.

Nassaji, H. (2015). Qualitative and descriptive research: Data type versus data analysis.

Olokundun, M., Iyiola, O., Ibidunni, S., Ogbari, M., Falola, H., Salau, O., … & Borishade, T. (2018). Data article on the effectiveness of entrepreneurship curriculum contents on entrepreneurial interest and knowledge of Nigerian university students. Data in brief, 18, 60-65.

Robson, C. (2002) Real World Research (2nd edn). Oxford: Blackwell

Rogers, B. (1998). Descriptive analysis of research data. AAOHN Journal, 46(5), 266-267.

Saracaloğlu, S., Yılmaz, S., Çengel, M., Çöğmen, S., Karademir, Ç. A., & Kanmaz, A. (2010). Elementary teachers’ views about their roles in curriculum development and evaluation process: The case of Denizli. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 2(2), 2427-2434.

Saunders, M., Lewis, P., & Thornhill, A. (2003). Research methods forbusiness students. Essex: Prentice Hall: Financial Times

Thyer, B. (2009). The handbook of social work research methods. Sage Publications.

Woods, N. F., & Catanzaro, M. (1988). Nursing research: Theory and practice. Mosby Incorporated.